१२ चैत्र २०७०, बुधबार ०६:३८ बुधवार साप्ताहिक, नयाँबानेश्वर, काठमाण्डौं

भगवतीको नक्कली कथा र सक्कली न्याय

त्यसपछि म परेशान भएँ र राति घरमै मुलुकी ऐन र नजिरहरू हेर्न ‘कानुन’ पत्रिका लिएर आएँ । भोलिपल्ट शनिबार थियो । जति अंशबन्डाको महल र त्यस समयसम्मका नजिरहरू हेर्दा पनि विवाहित छोरीले अंश माग्न सक्ने स्थिति देखिएन । तर, त्यत्रो विश्वासको साथ ‘अर्को हप्ता आउनु म मुद्दा दर्ता गर्छु’ भनेको छु । मुलुकी ऐनको कुनै एक ठाउँ टेक्न सकिने ठाउँ खोज्नैपर्‍यो । खोज्दा खोज्दा धर्मपुत्रको महलमा ‘दोलाजी’ शब्द भेटें । कुनै बाबुआमाको छोरा सन्तान रहेनछ भने छोरीलाई घरमै ‘दोलाजी’ बनाइराखेको रहेछ भने त्यस्तो बाबुआमाको सम्पत्ति त्यो छोरीको हुनेछ । छोरी बिहा भएर अर्कै गाउँ बस्ने भए पनि मुद्दा दर्ता गर्न ती महिलाको अब मैले एउटा काल्पनिक कथा लेखें,  जो यस प्रकारको थियो :
‘मेरा पिता समेत तीन दाजुभाइ हुनुहुन्थ्यो । जेठा रामलाल चौधरी, माइला श्यामलाल चौधरी र कान्छा मेरा पिता सिद्धिलाल चौधरी । रामलाल र मेरी ठूली आमा नि:सन्तान स्वर्गै हुनुभयो । माइला श्यामलाल पनि नि:सन्तान मृत हुनुभयो । परिवारको एक मात्र पुरुष सन्तान मेरो पिताबाट पनि म मात्र एक्ली छोरीको जायजन्म भयो । घरको यो स्थिति देखेर मेरा पिता–माताले मलाई ‘तँ हाम्रो वंशकै एक मात्र सन्तान होस् । तँलाई हामी दोलाजी बनाउँछौं’ भन्नुभयो । मेरो बिहा गरेर पनि पतिलाई ‘घरमै राख्छु’ भन्नुभयो र कलिलै उमेरमा मेरो बिहा गरी ज्वाइँलाई घर भित्र्याउनुभयो । मेरो पिता–माताको पनि मृत्यु भयो । अब फेरि माइली आमा पनि बूढी भइसक्नुभयो । बाजेको पालादेखिको १५ बिघामध्ये मेरो पिता सिद्धिलालको एक अंश ५ बिघा मलाई दिनूस् बरु १० बिघा नै तपाईं नि:सन्तान भए पनि राख्नुहोला भनी माग्दासमेत नदिएको हुँदा ठूलो अन्यायमा परी न्याय खोज्न फिराद गर्न आएकी छु ।’
कथा झूटो थियो । तर, कानुन व्यवसायीका रूपमा मेरो पक्ष हुन आएकी भगवतीको हितमा जसरी भए पनि यो मुद्दा दर्ता गर्नु थियो ।
विवाहित छोरी भगवती दोलाजी हुन् र बाबु–आमाकै घरमा सधैं बसिन् भन्ने कुरा कानुनी कथा मात्र थियो । तर, अदालतमा मुद्दा देवानी हुँदा साक्षीभन्दा पनि कानुनी प्रश्नको बढी महत्व हुन्छ । बाबु–आमा र वंशकै एक मात्र सन्तानले कुनै सम्पत्ति नै नपाउनु पनि त ठूलो अन्याय थियो ।
मुद्दा दर्ता गर्न न्यायाधीशभन्दा पहिले सम्बन्धित सुब्बालाई एक पटक देखाउनुपर्दथ्यो । सुब्बाले मुद्दा सरसर्ती पढ्नासाथ भने– ‘यो मुद्दा दर्ता नै हुन सक्दैन । विवाहित छोरीले अंश माग्ने कानुन नै छैन ।’
म चिया खाने बखत न्यायाधीशको च्याम्बरमा गएँ । लोकेन्द्र मल्लिक र भूपध्वज अधिकारी जिल्ला न्यायाधीश थिए । त्यो हप्ता मुद्दा दर्ता गर्ने पालो मल्लिकको थियो । उनले भने– ‘धर्मपुत्रको महलबमोजिम लिखत हुनुपर्छ । दोलाजीको लिखत छ ?’
मैले भनें– ‘धर्मपुत्र अर्काको सन्तान हुन्छ । अर्को बाबु–आमालाई लिखत दिनुपर्छ तर दोलाजी त आफ्नै छोरी हो, कसलाई लिखत दिने ?’
लोकेन्द्र मल्लिकले चुपचाप मुन्टो फर्काए । तर, भूपध्वजले सोधे– ‘वंशमै अरू कोही सन्तान छैन ?’
मैले भनें– ‘छैन ।’
अब मेरो मनमा तत्काल एउटा विचार आयो– अर्को हप्ता भूपध्वजको पालो आउँछ । मैले आज मुद्दा दर्ता गर्ने प्रयास गरेँ र दरपिट भयो भने आपत हुन्छ । म केही नबोली च्याम्बरबाट निस्कें र बाहिर रहेका मेरो पक्षलाई भनें– ‘तीन–चार दिनपछि आउनूस् । त्यस्तै परेर आज मुद्दा दर्ता गरिनँ ।’
ती महिला, उनका पति र वारेस बस्न आएका तीनै जनाको मुख उदास भयो ।
तीन दिनपछि मैले त्यो मुद्दा भूपध्वजको इजलासमा लगेँ । भूपध्वजले भने– ‘त्यो दिन दर्ता गर्नुभएन ?’ मैले भनें– ‘मलाई यो मुद्दा फेरि एक पटक पुन:लेखन गर्न मन लाग्यो र त्यस दिन दर्ता गरिनँ ।’
मैले फिराद उनलाई दिएँ । उनले पढेर भने– ‘हुन त यस्तै मुद्दा पछि सर्वोच्चसम्म पुगेर नजिर बन्न सक्छ । अन्याय त ठूलै अन्याय रहेछ । माइली आमा भनेको अर्काको हाड–रगत भएकी हुन् । यी छोरी चाहिँ पिता–पुर्खाकै हाड–रगत भएकी हुन् । ल पछि के हुन्छ तर अहिले म मुद्दा दर्ता गरिदिन्छु ।’
तर, त्यो मुद्दा माथितिरै जानै पाएन । माइलीआमाले उनका नातागोताले ‘मुद्दा दर्ता नै हुँदैन’ भनेविपरीत मुद्दा दर्ता भएपछि तुरुन्तै दुई/तीन बिघा जमिन पास गरिदिने र भगवतीले त्यसपछि मुद्दा छाडिदिने सहमति भयो । जे होस्, विवाहित छोरीको दोलाजीका हैसियतले अंश मुद्दा मोरङ जिल्लामा दर्ता भयो । अरूहरूले दर्ता हुन सक्दैन भनेर फर्काएकोमा मैले दर्ता गर्न सकेकोमा धेरै खुसी भएँ ।
गत ३०/३५ वर्षमा धेरै कानुनहरू समय अनुसार बदलिँदै गएका छन् । कानुनी रूपले अझै कमजोर रहे पनि सम्पत्तिमा छोरीको हक कायम भएको छ । आज फर्केर त्यो घटना हेर्दा ठीकै भएछ भन्ने लाग्छ ।