२७ असार २०७५, बुधबार ०७:४७ बुधवार साप्ताहिक, नयाँबानेश्वर, काठमाण्डौं

आत्मकथाको बाढी

स्वतन्त्र र स्वच्छन्द जीवन बाँच्नेमा पर्थिन्, अमृता प्रितम । हिन्दीका गिनेचुनेका नारी स्रष्टा प्रितमले लेखेकी आत्मकथा ‘रसिदी टिकट’ आजपर्यन्त रुचिपूर्वक पढिने आत्मकथाको लहरमा आबद्ध छ । जीवनयात्रामा सँगालेका कतिपय आन्तरिक पक्षहरूलाई निष्फिक्री रूपले पस्किने आँट गरेकी प्रितमले जीवनलाई ढाँट्नु हुन्न भन्ने मान्यताको बिन्दुमा उभिएर आत्मकथा लेखेकी थिइन् । उनले लेखेकी छन्, ‘एक दिन खुसवन्त सिंह ने बातों मे कहा, तेरो जीवनी का क्या है । बस, एक–आध हादसा लिखने लगो तो रसीदी टिकट की पीठ पर लिखी जाए ।’
खुसवन्त सिंहको आत्मकथा त झनै तहल्का मच्चाएको थियो । सामाजिक–पारिवारिक बन्धनहरू तोडेर कुन स्त्रीसँग आफूले अनन्य सम्बन्ध विस्तार गरेको प्रसंगलाई पनि उनले निस्पन्द रूपले लेखेका थिए । यद्यपि, हिन्दी साहित्यका यी दुवै हस्ती दिवंगत भइसके । तर, उनीहरूले जीवन–भोगाइका गुप्त आयामहरूलाई आमपाठकसामु राख्न संकोच मानेनन् । आत्मकथा लेख्ने संसारका अरू चर्चित अनुहारभन्दा केही माथि उठेर, लिकभन्दा परै रहेर जीवनका गुप्त पक्षहरूलाई समेत लेख्ने साहस र मनोबल आर्जन गर्ने सीमित व्यक्तिहरूको पंक्तिमा ती दुई स्रष्टालाई राख्न सकिन्छ ।
केही वर्षयता नेपाली समाजका चर्चित–सामान्य दुवै तहका पात्रहरू आत्मकथा लेख्न सल्बलाएका छन् । राष्ट्रिय जीवनमा परिचितदेखि समाजका सामान्य पात्रहरूले समेत आफ्नो जीवन–कथा उतार्ने रुचि देखाउन थालेका छन् । पछिल्लो समय त यस्तो मान्यता विकास हुँदै गइरहेको छ, हरेक व्यक्तिको जीवन पठनीय हुन्छन्, प्रेरणादायी हुन्छन् । जीवन–यात्राका क्रममा समाज र राष्ट्रलाई माथि उठाउने श्रेणीका अनेक कर्म गरेका व्यक्तिहरूको आत्मकथालाई सतहमा ल्याउँदा राष्ट्र र समाजलाई नोक्सान होइन, फाइदा नै हुने सहज अनुमान लगाउन सकिन्छ । बिस्तारै अर्को के मान्यता पनि स्थापित हुँदै गइरहेको छ, समाजका प्रतिष्ठित र सम्भ्रान्त वर्गका मानिसमात्र आत्मकथा–लेखनका निम्ति उपयुक्त पात्र होइनन्, सामान्य व्यक्तिका जीवनकथा पनि आत्मकथ्यको विषय बन्न सक्दछ ।
राष्ट्र र समाजका निम्ति केही न केही योगदान अर्पेका हरेक पात्रका आत्मकथ्य वर्तमान र भावी दुवै पुस्ताका लागि प्रेरणाको अजस्र स्रोत बन्न पुग्नेमा दुईमत देखिँदैन । आखिर, पछिल्लो पुस्ताले अघिल्लो पुस्ताको आत्मकथा र जीवनीहरू अध्ययन गरेर नै प्रेरणा लिएका हुन् र आफूले तिनै आदर्श एवं गरिमावान् पात्रहरूले पछ्याएको पाइला पछ्याउन चाहेका पनि छन् । महात्मा गान्धीको जीवनी पढेर अहिंसाको मार्गमा लम्किनेदेखि भगत सिंह र चे ग्वे भाराको जीवनी पढेर क्रान्तिको मार्ग अवलम्बन गर्ने पात्रहरू नेपाली समाजमै प्रशस्तै छन् ।
आत्मकथा, कुनै पनि व्यक्तिको सिंगो जीवनलाई चियाउने आँखीझ्याल हो । तर, कतिपयले त्यस्तो आँखीझ्याललाई खुला राख्न चाहन्छन् भने कतिपयले भने बाक्लो पर्दा लगाउन उपयुक्त ठान्छन् । नेपाली सन्दर्भमा चाहिँ आत्मकथा लेख्नेहरूले आफूलाई विशिष्ट र अरूलाई तुच्छ रूपमा पेस गर्दै, आफ्ना कतिपय कमजोरीहरूमाथि पर्दा लगाउँदै आत्मकथा लेख्ने प्रवृत्तिको तीव्र रूपमा विकास हुँदै गइरहेको प्रतीत हुन्छ । फराकिलो हृदय र सोचबाट अभिप्रेरित हुँदै जीवनका आन्तरिक पक्षहरूलाई अक्षरसः बिसाउने गरी आत्मकथा लेख्नेहरू कमै भेटिन्छन् । पछिल्लो समय राजतन्त्रको अन्त्य भएर गणतन्त्र स्थापना भएपछि दरबारसँग निकट रहेका केही व्यक्तिले आत्मकथा बाहिर ल्याए । नेपाली सेनाका केही जर्नेलहरूले पनि आत्मकथा लेख्ने रहरलाई मेटाए । सेनाका केही जर्नेलहरूका आत्मकथ्य आउने क्रम अझै रोकिएको छैन । दरबार र सेनाका आन्तरिक प्रसंगहरू नेपाली समाजका लागि अझै पनि कौतूहलमय प्रतित हुन्छ । किनभने, विगतमा आमजनताको पहुँचभित्र यी दुवै संस्था र त्यसमा क्रियाशील पात्रहरू नरहेका हुँदा दरबार र सेनाका आन्तरिक पक्षहरूबारे कसैले कलम चलाउँदा त्यसले सनसनी पैदा गर्ने र पठनका निम्ति अभिरुचि जगाउनु स्वाभाविकै हो । तर, विवेकविक्रम शाहदेखि रुक्मांगत कटवालसम्मका आत्मकथाहरू पठनीय रहे पनि उनीहरूले एउटा सीमासम्म मात्र आफूलाई उभ्याएर लेखे । सीमा पार गर्ने साहस र मनोबल उनीहरूले फेला पार्न सकेनन् ।
आत्मकथा लेख्ने व्यक्तिहरूमध्ये सामाजिक, पारिवारिक वा अरू किसिमका तगाराहरू नाघ्ने हिम्मत कमैले मात्र राख्दछन् । आफ्नो कथा लेख्दा समाज र परिवारका अरु पात्रहरूसमेत जोडिने भएको कारण कसैलाई ठेस पुग्छ कि, कसैले द्वेषपूर्ण भावना राख्छन् कि भन्ने मनोभावना पाल्ने प्रवृत्ति रहेको हुँदा स्वतन्त्र र स्वच्छन्द ढंगले आत्मकथा लेख्नेहरू धेरै नै कम छन् । यद्यपि, नहुनु मामाभन्दा कानो मामा निको भनेझैं कतिपय व्यक्तिहरूले आफ्नो जीवनकथाका रहस्यमय पक्षहरूलाई लुकाउन आवश्यक ठाने पनि त्यस्ता व्यक्तिहरूले आत्मकथा लेखेर समाजलाई सुम्पिनु उचित नै मान्न सकिन्छ । आखिर, सबैको जिन्दगीसँग मेल नखाए पनि प्रितमले लेखेका यी हरफहरू सान्दर्भिक लाग्छन्–
‘जिन्दगी जाने कैसी किताब है
जिसकी इबारत अक्षर अक्षर बनती है
फिर अक्षर अक्षर टुट्ती–बिखरती और बदलती है’