५ फाल्गुन २०७२, बुधबार ०७:५३ बुधवार साप्ताहिक, नयाँबानेश्वर, काठमाण्डौं

जताततै नक्कलीकै दबाब

सन् नब्बेको प्रारम्भिक दशकमा सोभियत संघको विघटन भएपश्चात् समाजवादी खेमाभित्र नौलो तरंग उत्पन्न भयो । समाजवादको जन्मजात विरोधीहरूले समाजवाद असफल राजनीतिक प्रणाली रहेको डंका पिटे । एउटा राष्ट्रमा समाजवादको असफल प्रयोग साबित भएपछि सिंगो विश्वमा नै अफाप सिद्धान्तका रूपमा कम्युनिज्मलाई लिन थालियो । त्यसयता सिंगो विश्व नै एकधु्रवीय शासन प्रणालीमा चलिरहेको छ । सोभियत संघको विघटनपछि विश्वका अधिकांश भाषामा अनुदित भएर छाएका रुसी साहित्यलाई विश्वव्यापी तुल्याउने प्रगति र रादुगा प्रकाशन गृहहरूले पनि समाजवादी विचार र साहित्यका पुस्तकहरू प्रकाशन गर्न लगभग बन्द नै गरे ।
वर्षौंदेखि समाजवादी विचार र साहित्य प्रकाशन, वितरण र विस्तारमा अग्रपंक्तिमा रहेका तत्कालीन सोभियत संघका प्रकाशन गृहहरूले राजनीतिक प्रणालीको फेरबदलसँगै सुस्ताउन आवश्यक ठाने पनि नेपालमा भने समाजवादी साहित्यको माग अत्यधिक रूपमा चुलिन पुग्यो । २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि उदाएको नयाँ राजनीतिक माहोलमा कम्युनिस्ट लहर सर्वव्याप्त थियो । विभिन्न घटक र समूहमा आबद्ध कम्युनिस्टहरूले खुला राजनीतिक परिवेशमा कम्युनिस्ट विचारधाराका पुस्तकका साथै साहित्यको तीव्र खोजी गरेर अध्ययनको दायरालाई फराकिलो पार्नु एउटा अनिवार्य पाटोजस्तै बन्न पुग्यो । तर, समाजवादी विचार र साहित्यका पुस्तकहरू प्रकाशन गर्ने तत्कालीन सोभियत संघका प्रकाशन गृहहरूले त्यस्ता पुस्तकहरूको प्रकाशनमा तत्परता नदेखाएपछि नेपालमा पनि समाजवादी विचार र साहित्यका पुस्तकहरूको खडेरी प्रारम्भ भयो । तर, नेपालका केही चलायमान प्रकाशकहरूले भने बजारको मागलाई राम्ररी बुझेका हुँदा त्यस्ता पुस्तकहरूका पुन: प्रकाशन गरे, जो पुरै अनधिकृत थियो । रुसको राजनीतिक परिवर्तनपछि तत्कालीन सत्ता संरक्षित प्रकाशन गृहहरू बन्द हुने स्थिति उत्पन्न भएको हुँदा रुसी साहित्यको विश्व बजारमा अवैध रूपमा पुन: प्रकाशन हुने क्रमसँगै नेपालमा पनि त्यो क्रम/उपक्रम चल्यो र नब्बेको दशकदेखि फस्टाएको अवैध र अनधिकृत प्रकाशन व्यवसायले अहिलेसम्म व्यापकता पाइरहेको छ । पछिल्लो समयमा त नेपाली प्रकाशन क्षेत्रमा यस्ता प्रकाशन गृहहरू फस्टाएका छन्, विश्वका कुनै पनि चर्चित पुस्तकलाई प्रकाशकको अनुमतिबिना नै नेपाली भाषामा रूपान्तरण गरेर रातारात बजारमा पुर्‍याउने कार्य हुँदै आएका छन् र अहिले प्रतिष्ठितदेखि झोले प्रकाशन गृहहरूले यस्तो धन्दामा छलाङ मार्दै आएका छन् ।
विश्वका सफल उद्यमी स्टिभ जब्सको आत्मवृत्तान्त होस् वा विवादास्पद लेखिका तसलिमा नसरिनका पुस्तकहरू नै किन नहोस्, नेपाली भाषामा नै पढ्न पाइन्छन् अचेल । विश्वका कुनै पनि चर्चित प्रबन्धन शिक्षकका आत्मविश्वास बढाउने प्रेरणादायी पुस्तकहरू पनि नेपाली भाषामा नै अध्ययन गर्न सकिनेछ । अनुवादको स्तरीयता जेसुकै होस् तर नेपाली भाषामा अनुवाद भएका त्यस्ता विश्वप्रसिद्ध पुस्तकहरू हरेकजसो पुस्तक पसलहरूमा सहज रूपमा किन्न सकिन्छ । तर, आफ्नै भाषामा अनुवाद भएका त्यस्ता पुस्तकहरू पाइँदा नेपाली पाठकहरू प्रफुल्ल हुने होइनन्, झन् निराश र हतोत्साही हुने स्थिति छ । किनकि, त्यस्ता अधिकांश पुस्तकहरू पाइरेटेड हुन्छन् भने अनुवाद, छपाइ आदि पनि पुरै गुणस्तरहीन हुन्छन् । मुनाफाको स्वप्नमा तैरिने अवैध पुस्तक प्रकाशकहरूले विश्वका बेस्ट सेलर मानिने पुस्तकहरू जथाभावी रूपमा अनुवाद गराएर बजारमा ल्याउँदा त्यस्ता पुस्तकहरूको मूल प्रकाशक त ठगिन पुगेका हुन्छन् नै, पाठकहरू पनि गुणस्तरहीन अनुवाद, छपाइ र महँगो मूल्यका कारण शतप्रतिशत ठगीमा पर्न पुग्दछन् ।
हुन त पुस्तकको अवैध प्रकाशन र बिक्री वितरणको मार विश्वका सबैजसो लेखक र प्रकाशन गृहहरूले झेल्नुपरिरहेको छ । कतिपय देशका प्रकाशन गृहहरूले त पाइरेसीबाट बच्न पुस्तकमा होलोग्राम लगाउने क्रम पनि सुरु गरेका छन् । त्यसले अवैध प्रकाशन र बिक्रीमा केही कमी आएको छ । तर, नेपालजस्तो पुस्तकको कम कारोबार हुने देशमा भने अवैध प्रकाशकहरूको बढोत्तरी भए पनि विश्वका ठूला प्रकाशन गृहहरूको आँखा नपर्ने र देशभित्रै पनि पाइरेसीलाई नियन्त्रण गर्ने प्रभावकारी कानुन र निकायको अभाव रहेको हुँदा नक्कली पुस्तकको कारोबार दिनानुदिन बढिरहेको छ ।
अवैध प्रकाशकहरूको मारमा विश्वका चर्चित लेखकलेखिकाहरू कतिसम्म मार र पीडा झेल्न बाध्य छन् भन्ने उदाहरण तसलिमा नसरिनको जीवनमा घटेको एउटा घटनाले पुष्टि गर्दछ । दशकअघि भारतको एउटा पुस्तक मेलामा वाणी प्रकाशनको स्टलमा बसेर उनले आफ्नो पुस्तकको अटोग्राफ दिइरहेकी थिइन् । त्यही बेला एक जना प्रकाशक एउटा पुस्तक लिएर उनीसामु आए र अटोग्राफ मागे । र, ती व्यक्तिले आफू सम्बन्धित पुस्तकको प्रकाशक रहेको पनि बताए । जब तसलिमाले पुस्तक हेरिन्, त्यो उनकै पुस्तक त थियो तर पन्जाबी भाषामा प्रकाशित । उनले आश्चर्य मान्दै सोधिन्, ‘मैले यो पुस्तक पन्जाबी भाषामा अनुवाद गर्ने अनुमति कसैलाई पनि दिएकी थिइनँ, यो कसरी छापिन पुग्यो ?’ तसलिमाको आपत्तिजनक प्रश्नसँगै पुस्तक मेलामा हंगामा नै मच्चियो र ती नक्कली प्रकाशक पनि त्यहाँबाट एकाएक गायब भए ।
छयालिस सालअघि नेपालमा सीमित प्रकाशन गृहहरू थिए । र, त्यस्ता प्रकाशन गृहहरूले विदेशी चर्चित पुस्तकहरू बिनाअनुमति अनुवाद गरेर छाप्ने हिम्मत गर्दैनथे । तर, सोभियत साहित्यको प्रकाशन सुस्ताएसँगै नेपालका वाम रुझान भएका प्रकाशकहरूले प्रारम्भ गरेको पुस्तक पाइरेसीको क्रम आजका दिनसम्म आइपुग्दा धेरै नै तन्किएको छ । केही दशकयता फस्टाउँदै गएको पठन संस्कृतिले चर्चामा रहेका विश्वका उत्कृष्ट पुस्तकहरूको माग बढेको हुँदा पाइरेसीले झनै जरा गाड्ने अवसर पाएको देखिन्छ । तर, देशमा प्रतिलिपि अधिकार कानुन भए पनि पुस्तक पाइरेसी गर्नेहरूका निम्ति त्यो कानुन रहेको वा नरहेको कुनै संकेत देखिएको छैन ।